Timboektoe

Het verhaal van Timboektoe is legendarisch. Al in de veertiende eeuw sprak het stadje tot de verbeelding dankzij Sultan Mansa Moussa die met een groot gevolg van dienaren en slaven en enorm veel goud via Cairo de tocht naar Mekka ondernam. Dat goud kwam naar verluidt uit Timboektoe dat lang als bijnaam ‘Stad van Goud’ had. En nog steeds wordt er goud gewonnen, maar het meeste goud heeft inmiddels plaatsgemaakt voor het Saharazand.

Timboektoe is een stad met een geschiedenis en symboliek groter dan menige metropool, maar wat je aantreft is klein en bijna timide zelfs. Het is een stad die in het reine probeert te komen met de recente geschiedenis en een nieuw ritme probeert te vinden. In 2012 bezetten jihadisten de stad. Negen maanden lang persten ze alle vreugde uit het leven: muziek, het kloppend hart van de lokale cultuur, werd verboden, vrouwen moesten zich bedekken, sekse-segregatie werd ingevoerd en alle vertier verbannen. Veel van de bewoners vluchtten weg, anderen konden zich die luxe niet permitteren. Negen maanden later bevrijdden Franse en VN troepen de stad en zij bewaken sindsdien de kleine luchthaven, de enige, relatief veilige verbinding met de buitenwereld. De jihadisten zijn dan wel uit de stad verdreven, daarbuiten houden ze zich op, wachtend op nieuwe kansen om verderf te zaaien.

Magische poorten
Zo groot en mythisch als Timboektoe is in de overleveringen en verhalen van beroemde ontdekkingsreizigers die haar bezocht hebben, zo klein, bescheiden en zacht is de uitstraling van de stad in werkelijkheid. De weg van het vliegveld naar de stad maakt een desolate indruk. Het voelt als een niemandsland. Als een Wild West tafereel met stoffig zand, verlaten en vervallen gebouwen, plastic zakjes die door de wind voortgeduwd worden, een eenzame struik hier en daar.

En overal het zand. Waar je ook loopt, wat je ook doet, voel je het zand. Kinderen spelen erin, veel van hen zijn bijna wit door het stoffige zand, het kruipt in je sandalen en tussen je tenen, het vliegt door de lucht en belemmert je zicht, je voelt het op het tafellaken en het zit zelfs op het brood en in het eten. Als je op onbewaakte momenten een hap neemt van je brood, voel je het tussen je tanden knarsen, het kan ook het griesmeel zijn, maar het idee dat je een wordt met het zand van de stad hoort bij de legendevorming.

Zand is ook de kleur van de gebouwen die soms uit losse korrels lijken te zijn opgetrokken. De huizen, maar vooral de historische gebouwen, ademen levensverhalen uit. Aan de structuur van de muren kun je zien dat ze met de hand zijn gebouwen. En aan diezelfde muren en lemen stenen kun je de handafdrukken zien van de mensen die de huizen en gebouwen hebben gebouwd. En zo bieden ze niet alleen onderdak aan de mensen, fungeerden ze niet alleen lang als trekpleister voor avontuurlijke toeristen, maar dragen ze ook de vingerafdrukken van de oorspronkelijke bewoners. Het voelt als het DNA van de stad.

Het zand wordt alleen onderbroken door de bruine, rode en blauwe deuren met ijzerwerk. Iedere deur, iedere kier nodigt uit die te onderzoeken. Die deuren zijn als magische poorten, volg het licht en je krijgt fascinerende inkijkjes in de huizen met verborgen kamers, deuren waarachter gekookt wordt of gewassen, het zonlicht dat achterkamertjes belicht, het geluid van kindervoetjes op de stenen vloer, trappen die naar bovenkamers en platte daken leiden waar je, als je goed luistert, nog de echo’s hoort van gelach op voorbije muziekavonden onder de heldere sterrenhemel.

Contrasten
Dat was Timboektoe: een stad van en voor avonturiers, een trekpleisters voor toeristen die de culturele rijkdom wilden proeven. Het was de stad van eeuwenoude manuscripten en universiteiten, een stad die kennis propageerde, cultuur cultiveerde en muziek en dans koesterde. Een stad van kleur, van activiteit en onbezorgdheid.

Nu overheerst vooral een gevoel van onbestemdheid. Van nieuwe levenslust geremd door de dagelijkse onzekerheid. Veel van de mensen zijn teruggekeerd en proberen weer vorm te geven aan hun leven in de stad. Alleen, zonder de toeristen met wie ze jarenlang hun leven deelden. Eenzaam, geïsoleerd van de rest van de wereld, proberen ze de littekens te helen en het plezier te hervinden. Toeristen zijn er niet meer, het gevaar is te groot.

De bewoners groetten ons daarom vrolijk, ze waren blij dat er nog mensen zijn die zich de stad herinneren, die de moeite namen hen te bezoeken. Hun hartelijkheid vormt een groot contrast met het gevaar dat altijd op de loer ligt.

Kort na ons vertrek was er een aanslag op de VN basis en de Franse missie. Het vliegveld is daarbij vernield. De verbindingsader met de rest van het land ligt in puin. Dat is Timboektoe nu: een stad als inzet van een groter machtsspel. Daartussen bewegen zich de gewone mensen, die zonder zorgen hun bruiloften willen vieren en zonder gevaar weer willen dansen tijdens concerten.

Timboektoe is misschien wel vooral een stad van contrasten: van mythe en realiteit, van een grootse geschiedenis en een rauw heden, van wat ooit eens was en nu verloren is gegaan, van grote verhalen en het kleine leven, van levenslust die vecht tegen onderdrukking, van een zacht volk en wrede indringers, van naar vrijheid en veiligheid snakkende mensen en militaire tanks die over straat patrouilleren. Het is een stad met een magische reputatie met een soms sprookjesachtige uitstraling die in ontluisterend verval verkeert.

Die magie is er. Niet groots zoals in de verhalen van de ontdekkingsreizigers, niet verpletterend, maar het kruipt in je huid juist door dat ingetogene, het gehavende, het verlorene. Het is een kwetsbare stad in permanent risico met een bevolking die alle tegenslag trotseert en blijft opstaan, blijft doorgaan, blijft dansen.

‘Timboektoe zal nooit meer hetzelfde zijn’, zei onze begeleider Khalil na de recente aanslagen. ‘Het komt nooit meer terug.’ Ik hoop dat hij zich vergist. De betovering van Timboektoe ligt nu juist in dat onvoorspelbare. Het speelt met je veronderstellingen, het zand knaagt aan je zekerheden – wat is echt en wat is verbeelding- en je verlaat de stad vertwijfeld. Dankbaar voor wat de stad en mensen gaven. En klaar om de mythe levend te houden en door te geven.

Lees ook In Timboektoe groeit het onbehagen.

info[at]aichaqandisha.nl